ਪਹਲਗਾਮ ਹਮਲੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚਕਾਰ ਰਿਸ਼ਤੇ ਇਕ ਨਵੇਂ ਅਤੇ ਖਤਰਨਾਕ ਮੋੜ ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਗਏ ਹਨ। ਦੂਤਾਵਾਸੀ ਸੰਬੰਧ ਕੱਟੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ, ਪੁਰਾਣੇ ਸੰਝੌਤੇ ਮੁਅੱਤਲ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ ਅਤੇ ਦੋਵੇਂ ਪਾਸਿਆਂ ਵਲੋਂ ਰਣਨੀਤਿਕ ਫੈਸਲੇ ਲਏ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਪਰ ਇਸ ਸਾਰੇ ਦੌਰਾਨ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਇਹ ਹੈ: ਕੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਮੌਜੂਦਾ ਆਰਥਿਕ ਹਾਲਤ ਭਾਰਤ ਨਾਲ ਕਿਸੇ ਵੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜੰਗ ਜਾਂ ਟਕਰਾਅ ਨੂੰ ਝੱਲਣ ਦੇ ਯੋਗ ਹੈ? ਜਵਾਬ ਸਾਫ਼ ਹੈ — ਨਹੀਂ।

2025 ਤੱਕ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਆਰਥਿਕਤਾ ਇਕ ਗੰਭੀਰ ਸੰਕਟ ਵਿੱਚ ਫਸੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਮੁਦਰਾ ਰਾਖਵਾਂ $4 ਬਿਲੀਅਨ ਤੋਂ ਵੀ ਘੱਟ ਹਨ, ਜੋ ਕੇਵਲ ਕੁਝ ਹਫ਼ਤਿਆਂ ਦੀ ਆਯਾਤ ਲਈ ਕਾਫੀ ਹਨ। ਮਹਿੰਗਾਈ ਦੀ ਦਰ 30% ਤੋਂ ਵੱਧ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੇ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਖਰੀਦਣ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਨੂੰ ਘਟਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਸਰਕਾਰ ਤਨਖ਼ਾਹਾਂ, ਰਿਟਾਇਰਮੈਂਟ ਅਤੇ ਸਬਸਿਡੀਆਂ ਦੇ ਭੁਗਤਾਨ ਲਈ ਸੰਘਰਸ਼ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ। ਦੇਸ਼ ਉੱਤੇ $125 ਬਿਲੀਅਨ ਤੋਂ ਵੱਧ ਬਾਹਰੀ ਕਰਜ਼ਾ ਹੈ, ਅਤੇ IMF ਨਾਲ ਹੋ ਰਹੀ ਲੋਨ ਡੀਲ ਸਖ਼ਤ ਸ਼ਰਤਾਂ ‘ਚ ਫਸੀ ਹੋਈ ਹੈ — ਜਿਹੜੀ ਜੰਗ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਮੁਅੱਤਲ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ।

ਜੇਕਰ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਭਾਰਤ ਨਾਲ ਫੌਜੀ ਟਕਰਾਅ ਵਲ ਵਧਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਹ ਨੂੰ ਰੱਖਿਆ ਸਾਮਾਨ, ਤੇਲ, ਲੌਜਿਸਟਿਕਸ ਅਤੇ ਫੌਜੀ ਤਾਇਨਾਤੀ ਦੇ ਵੱਡੇ ਖਰਚਿਆਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਵੇਗਾ। ਜੰਗ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਆਉਰਜਨਸੀ ਹਥਿਆਰਾਂ ਦੀ ਆਯਾਤ ਵੀ ਲਾਜ਼ਮੀ ਹੋਵੇਗੀ ਅਤੇ ਅੰਦਰੂਨੀ ਤਣਾਅ ਨੂੰ ਨਿਯੰਤਰਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਹੋਰ ਵਾਧੂ ਖਰਚੇ ਹੋਣਗੇ। ਇਹ ਸਾਰੇ ਖਰਚੇ ਇਕ ਐਸੀ ਅਰਥਵਿਵਸਥਾ ਉੱਤੇ ਭਾਰੀ ਹੋਣਗੇ ਜੋ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਡਿੱਗਣ ਦੀ ਕਗਾਰ ‘ਤੇ ਖੜੀ ਹੈ। ਆਮਦਨ ‘ਚ ਕੋਈ ਵਾਧਾ ਨਾ ਹੋਣ ਕਾਰਨ, ਇਹ ਜੰਗ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਆਰਥਿਕ ਤੌਰ ਤੇ ਢਹਿ ਸਕਦੀ ਹੈ।

ਜੰਗ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਸਹਾਇਤਾ ਅਤੇ ਵਪਾਰ ਨੂੰ ਵੀ ਤਬਾਹ ਕਰ ਸਕਦੀ ਹੈ। IMF, World Bank ਅਤੇ G20 ਵਲੋਂ ਆ ਰਹੀ ਮਦਦ ਰੁਕ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਜੋ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਲਈ ਆਰਥਿਕ ਜੀਵਨ ਰੇਖਾ ਸੀ। ਜੰਗੀ ਹਾਲਾਤ ਕਾਰਨ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਮੰਗ ਘਟਣ ਕਰਕੇ ਟੈਕਸਟਾਈਲ, ਚਾਵਲ ਅਤੇ ਹੋਰ ਮੁੱਖ ਐਕਸਪੋਰਟ ਠੱਪ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਮੱਧ ਪੂਰਬ ਤੋਂ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਰਿਮਿਟੈਂਸਜ਼, ਜੋ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ GDP ਦਾ ਵੱਡਾ ਹਿੱਸਾ ਹਨ, ਉਹ ਵੀ ਘਟ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ। FATF ਦੁਬਾਰਾ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੂੰ ਕਾਲੀ ਸੂਚੀ ‘ਚ ਪਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਨਿਵੇਸ਼ ਤੇ ਲੈਣ-ਦੇਣ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਣਗੇ। ਚੀਨ-ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਆਰਥਿਕ ਕਾਰਿਡੋਰ (CPEC) ‘ਚ ਵੀ ਚੀਨ ਦਾ ਭਰੋਸਾ ਡੋਲ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਨਵੇਂ ਨਿਵੇਸ਼ ਰੁਕ ਸਕਦੇ ਹਨ।

ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਆਰਥਿਕ ਸਮਰਥਾ ਵਿੱਚ ਵੱਡਾ ਅੰਤਰ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਦੀ GDP $3.9 ਟ੍ਰਿਲੀਅਨ ਦੇ ਆਸ-ਪਾਸ ਹੈ, ਜਦਕਿ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ GDP ਸਿਰਫ਼ $330 ਬਿਲੀਅਨ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਕੋਲ $630+ ਬਿਲੀਅਨ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਰਾਖਵਾਂ ਹਨ, ਜਦਕਿ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਕੋਲ ਇਹ ਰਾਖਵਾਂ $4 ਬਿਲੀਅਨ ਤੋਂ ਵੀ ਘੱਟ ਹਨ। ਭਾਰਤ ਰੋਜ਼ਾਨਾ $80 ਬਿਲੀਅਨ ਰੱਖਿਆ ਖਰਚ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਜਦਕਿ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਸਿਰਫ਼ $7.5 ਬਿਲੀਅਨ। ਭਾਰਤ G20, QUAD, ਅਤੇ ਮਿਡਲ-ਈਸਟ ਦੇ ਆਲਮੀ ਸਾਥੀਆਂ ਨਾਲ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਜਦਕਿ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤਰ ਚੀਨ ਅਤੇ ਤੁਰਕੀ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਹੈ।

ਇਸ ਸਥਿਤੀ ‘ਚ, ਜਦ ਭਾਰਤ ਜੰਗ ਜਾਂ ਲੰਬੇ ਟਕਰਾਅ ਦਾ ਖਰਚਾ ਢੋ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਲਈ ਇਹ ਇਕ ਆਤਮਘਾਤੀ ਕਦਮ ਹੋਵੇਗਾ। ਉੱਥੇ ਹੀ ਅੰਦਰੂਨੀ ਪੱਖੋਂ ਵੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਇਸ ਦਬਾਅ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਝੱਲ ਸਕੇਗਾ — ਤੇਲ, ਆਟਾ ਅਤੇ ਦਵਾਈਆਂ ਮਹਿੰਗੀਆਂ ਹੋ ਚੁੱਕੀਆਂ ਹਨ, ਬੇਰੋਜ਼ਗਾਰੀ ਵਧ ਰਹੀ ਹੈ, ਬਲੋਚਿਸਤਾਨ ਅਤੇ ਸਿੰਧ ਵਿੱਚ ਵਿਰੋਧੀਆਂ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਉੱਚੀ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ। ਜੇਕਰ ਜੰਗ ਹੋਈ, ਤਾਂ ਹਕੂਮਤ ਦੀ ਅੰਦਰੂਨੀ ਸਥਿਰਤਾ ਵੀ ਹਿੱਲ ਸਕਦੀ ਹੈ।

ਨਤੀਜਾ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਕਿਸੇ ਵੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਫੌਜੀ ਮੁਹਿੰਮ ਦੀ ਆਰਥਿਕ ਲਾਗਤ ਨਹੀਂ ਝੱਲ ਸਕਦਾ। ਇਸਦਾ ਅਰਥ ਇਹ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੀ ਆਰਥਿਕਤਾ, ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸਥਿਤੀ ਅਤੇ ਅੰਦਰੂਨੀ ਸ਼ਾਂਤੀ — ਤਿੰਨਾਂ ਨੂੰ ਗਵਾ ਬੈਠੇ।

🖊️ ਲੇਖਕ: ਗੁਰਕੰਵਲ ਸਿੰਘ